olej, płótno
Wymiary: 143 x 202 cm
sygn. l.d.: Jan Styka | Paris 1906.
Pochodzenie:
Inicjał Z. znajdujący się na odwrocie płótna odnosi się do imienia córki Jana Styki – Zofii, która zapewne była właścicielką obrazu. Zofia, urodzona we Lwowie, była jedną z dwóch córek Jana Styki i jego drugiej żony Lucyny Olgiati.
Obraz wystawiany i reprodukowany:
– Salon de 1907, 125 Exposition. Explication des ouvrages de peinture, sculpture, architecture, gravure et litographie des artistes vivants, exposés au Grand Palais des Champs Élysées le 1 Mai, Paris 1907, s. 134, nr 1483 (Tentation);
– [kat.] Société des artistes français, Catalogue illustré du Salon de 1907, Peinture e sculpture, Paris 1907, nr kat. 1483;
– G., Artyści polscy w Salonach Paryskich, „Świat“ 1907, II, nr 30, s. 4, il. (Pokusa);
– Pocztówka Salon de 1907, Paryż (?) 1907-1909;
– [kat.] Wystawa prac Jana, Tadeusza i Adama Styków, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, Warszawa 1926, s. nlb., nr kat. 26, il. (Pokusy);
– [kat.] Wystawa zbiorowa ś.p. Jana Styki oraz synów Adama i Tadeusza i R. Radwańskiego, Miejska Galeria Sztuki w Łodzi od 14 III do 14 IV 1926, s. 6, nr 25 (Pokusy);
– Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych za rok 1926, Warszawa 1927, s. nlb. (Pokusy);
– P. Sarzyński, Przewodnik po rynku malarstwa, wyd. Iskry, Warszawa 1999, il. s. 235.
Prezentowane Pokusy po raz pierwszy zostały wystawione i odznaczone w czasie paryskiego Salonu w 1907 r. Wydano również pamiątkową kartkę pocztową z czarno- -białą reprodukcją obrazu. Polska publiczność miała możliwość obejrzenia płótna dopiero w 1926 r. w czasie wystaw Jana, Tadeusza i Adama Styków zorganizowanych w Warszawie i Łodzi.
Według Złotej legendy Jakuba de Voragine: Antoni mając lat 20 usłyszał raz, jak czytano w kościele te słowa: Jeśli chcesz być doskonałym, idź, sprzedaj wszystko, co posiadasz, i rozdaj ubogim. Wtedy sprzedał cały swój dobytek, rozdał pieniądze ubogim i rozpoczął życie pustelnicze. Znosił on niezliczone pokusy szatana. Gdy pewnego razu, mocą Bożą pokonał pokusę rozwiązłości, diabeł ukazał mu się pod postacią czarnego chłopca, który upadłszy przed nim wyznał, że został przez niego zwyciężony.
Święty Antoni, na przestrzeni swojego długiego życia, poddawany był licznym próbom i pokusom. W ikonografii najczęściej jednak obrazowano kuszenie mające charakter erotyczny. Św. Atanazy, biskup aleksandryjski i uczeń św. Antoniego, podawał, że nieczyste myśli są pierwszym wyzwaniem, przed jakim stają mnisi. Nawet jeśli dzięki żarliwym modlitwom, postom i wierze w Pana uda im się oddalić zagrożenie, to demony nie dają za wygraną i podejmują kolejne próby. Wywołują majaki, przybierają najróżniejsze postaci. W sztuce, zwłaszcza u schyłku XIX w., są to najczęściej kobiety – uwodzicielki. Jan Styka, zapewne pod wpływem Gustawa Flauberta i jego Kuszenia świętego Antoniego, również zdecydował się na ukazanie walki świętego z pokusami cielesnymi. Nagie, ponętne kobiety wdzięczą się do Antoniego, który zamyka oczy i odwraca od nich głowę. W tle widoczna jest para, splątana w namiętnym pocałunku. Takich doznań może doświadczyć również Antoni, jeśli tylko ulegnie pożądaniu. Święty z determinacją, w wysoko podniesionej ręce ściska różaniec, by modlitwą odpędzić diabelskie pokusy. Za jego plecami, delikatnie majaczy postać Anioła Stróża, osłaniająca go szeroko rozpostartymi skrzydłami.
Pokusy są wyjątkowym przykładem malarstwa religijnego, które zajmowało szczególne miejsce w twórczości Jana Styki.
